Antykoncepcja hormonalna – na czym polega jej działanie?

Podstawowym celem antykoncepcji jest niedopuszczenie do zajścia w ciążę w momencie, kiedy nie planuje się dzieci. Jedną z metod jest antykoncepcja hormonalna. Na czym polega jej działanie oraz jakie są jej rodzaje?

Antykoncepcja hormonalna – co to jest?

Antykoncepcja hormonalna to jedna z metod zapobiegania ciąży. Jest ona skuteczna, bezpieczna oraz odwracalna. Polega na dostarczaniu do organizmu hormonów takich jak estrogeny i progestageny, które zapobiegają zajściu w ciąże. Różne rodzaje antykoncepcji hormonalnej różnią się między sobą dawką i rodzajem wspomnianych hormonów.[1]

Skuteczność antykoncepcji hormonalnej

Chcąc ocenić skuteczność poszczególnych rodzajów antykoncepcji, należy spojrzeć na wskaźnik Pearla. Pozwala on na obliczenie, jakie jest ryzyko zajścia w ciążę w przypadku stosowania danej metody. Im niższy tym skuteczność antykoncepcji jest lepsza. Brak stosowania antykoncepcji ma wskaźnik Pearla 85, co oznacza 85% ryzyko zajścia w ciąże. Doustna antykoncepcja hormonalna, w przypadku prawidłowego jej stosowania, ma wskaźnik Pearla 0,3.[2]

Jak działa antykoncepcja hormonalna?

Na początku warto przypomnieć sobie, jak dochodzi do zapłodnienia. Zapłodnienie to połączenie męskiej komórki płciowej – plemnika z żeńską – komórką jajową. Aby w organizmie kobiety pojawiła się komórka jajowa gotowa do zapłodnienia, musi dojść do owulacji. Owulacja to proces regulowany przez żeńskie hormony płciowe prowadzący do uwolnienia dojrzałej komórki jajowej do jajowodu. Aby ciąża mogła się rozwijać, zapłodniona komórka jajowa musi zagnieździć się w błonie śluzowej macicy. Antykoncepcja hormonalna dostarcza do ciała kobiety hormony: estrogeny i progestageny, które między innymi:

• hamują owulację,
• wpływają na błonę śluzową macicy, utrudniając zagnieżdżenie się komórki jajowej.
• zagęszczają śluz szyjkowy, przez co plemnikom trudniej się przedostać do dróg rodnych kobiety.

Dzięki tym mechanizmom uniemożliwiają one zajście w ciążę.[1,3]

Antykoncepcja hormonalna – rodzaje

Istnieje wiele różnych metod antykoncepcji hormonalnej. Mogą one różnić się m.in.:

• składem,
• dawką,
• formą.

Antykoncepcja hormonalna jest dostępna na przykład w postaci:

• doustnych tabletek (jedno i dwuskładnikowych),
• plastrów,
• implantu podskórnego,
• wkładek wewnątrzmacicznych,
• pierścieni dopochwowych.[1]

Tabela 1 Przykładowe postacie antykoncepcji hormonalnej[1,4]

Dobór antykoncepcji hormonalnej

Mnogość różnych form antykoncepcji hormonalnej pozwala na dobór właściwej dla danej kobiety. Lekarz dobiera odpowiednią na podstawie między innymi:

• preferencji pacjentki,
• wywiadu lekarskiego,
• pomiaru ciśnienia krwi,
• badania ginekologicznego,
• badania piersi,
• cytologii,
• badań laboratoryjnych krwi,
• rodzinnego obciążenia chorobami.[3,5]

Przeciwwskazania do stosowania antykoncepcji hormonalnej

Mimo skuteczności antykoncepcji hormonalnej nie każda kobieta może ją stosować. Istnieją pewne przeciwwskazania, o których informuje ginekolog. Do najczęściej stosowanej formy hormonalnej antykoncepcji należą doustne tabletki. Wśród przeciwwskazań do ich zastosowania można wymienić między innymi:

1. Dla tabletek dwuskładnikowych:

• wiek powyżej 35 lat i wypalanie powyżej 15 papierosów dziennie,
• nadciśnienie tętnicze,
• żylna choroba zakrzepowo-zatorowa,
• choroba niedokrwienna serca,
• rak piersi,
• marskość wątroby,
• migrena z aurą.

2. Dla tabletek jednoskładnikowych:

• rak piersi,
• krwawienia z macicy,
• choroby wątroby.[3,6]

Antykoncepcja hormonalna – skutki uboczne

Antykoncepcja hormonalna, jak każdy lek, może wywoływać pewne skutki uboczne. Nie pojawią się one u każdej kobiety, ale niektóre mogą ich doświadczyć. Zaliczamy do nich m.in.:

• przyrost masy ciała,
• zmiany nastroju,
• zmiany libido,
• bóle głowy.[6,7,8]

Jeśli pojawią się jakiekolwiek niepokojące objawy, należy skontaktować się z ginekologiem – być może konieczna będzie modyfikacja składu lub dawki antykoncepcji.

Pominięcie doustnej tabletki antykoncepcyjnej – co robić?

Prawidłowe stosowanie antykoncepcji hormonalnej jest gwarancją jej skuteczności. Co jednak zrobić, kiedy stosując doustną antykoncepcję hormonalną, dojdzie do pominięcia tabletki? Należy zawsze przeczytać instrukcję postępowania zawartą w ulotce dołączonej do opakowania leku. Zazwyczaj postępowanie jest następujące:

1. Jeżeli czas od pomięcia tabletki wynosi poniżej 12 godzin – należy przyjąć pominiętą tabletkę. Kolejną zażyć jak zwykle.
2. Jeżeli od planowanego przyjęcia tabletki upłynęło więcej niż 12 godzin, to:

• Jeśli to 1 tydzień nowego cyklu: trzeba zażyć tabletkę od razu po przypomnieniu sobie o niej, nawet jeśli oznacza to przyjęcie dwóch tabletek jednocześnie. Kolejne tabletki przyjąć jak zwykle. Należy stosować dodatkową metodę antykoncepcji przez 7 dni.
• Jeśli to 2 tydzień cyklu: jak w 1 tygodniu.
• Jeśli to 3 tydzień cyklu: trzeba zażyć tabletkę od razu po przypomnieniu sobie o niej, nawet jeśli oznacza to przyjęcie dwóch tabletek jednocześnie. Kolejne tabletki przyjąć jak zwykle. Bezpośrednio po zakończeniu opakowania należy rozpocząć następne opakowanie, czyli nie robić przerwy między opakowaniami, jeśli dotychczas były robione.

W razie wątpliwości zawsze warto zapytać o poradę lekarza lub farmaceutę.[3,7]

 „Tabletka po” a antykoncepcja hormonalna

Przy omawianiu antykoncepcji hormonalnej dobrze także wspomnieć o awaryjnej hormonalnej antykoncepcji, czyli tak zwanej „tabletce po”. Przyjmuje się jedną tabletkę jak najszybciej (maksymalnie do 5 dni) po stosunku, jedynie w sytuacjach awaryjnych np. gdy stosowana metoda antykoncepcyjna zawiodła. Hormon zawarty w tabletce opóźnia lub hamuje owulację, uniemożliwiając zapłodnienie. Niezwykle ważne jest to, by podkreślić, że „tabletka po” nie jest metodą aborcji. Jeżeli kobieta jest już w ciąży, antykoncepcja awaryjna nie spowoduje jej przerwania.[9,10]

Wykaz źródeł

[1] Karowicz-Bilińska A: Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące wskazań i bezpieczeństwa stosowania antykoncepcji hormonalnej oraz wewnątrzmacicznej. Ginekol Pol. 2014, 85, 234-239

[2] Drugs.com: Birth control failure rates - the Pearl Index explained. 2023 [dostęp 04.01.2024]

[3] Allen RH: Combined estrogen-progestin oral contraceptives: Patient selection, counseling, and use. UpToDate 2023 [dostęp 04.01.2024]

[4] Kerns J, Darney PD: Contraception: Hormonal contraceptive vaginal rings. UpToDate 2023 [dostęp 04.01.2024]

[5] Drosdzol-Cop A et al.: Antykoncepcja młodocianych. Forum Ginekologii 2021 [dostęp 04.01.2024]

[6] Kaunitz A: Contraception: Progestin-only pills (POPs). UpToDate 2023 [dostęp 04.01.2024]

[7] ChPL: Yasminelle, 0,02 mg+ 3 mg, tabletki powlekane. Numer pozwolenia na dopuszczenie do obrotu: 12364

[8] Roe AH, Bartz DA, Douglas PS: Combined estrogen-progestin contraception: Side effects and health concerns. UpToDate 2023 [dostęp 04.01.2024]

[9] Turok D: Emergency contraception. 2023 [dostęp 04.01.2024]

[10] ChPL: ellaOne 30 mg tabletka. Numer pozwolenia na dopuszczenie do obrotu: EU/1/09/522/001